Wie de tijden kan duiden, kan vervolgens bedenken wat er moet worden gedaan. Dat we bijzondere tijden leven, zal niemand betwisten. Onze tijd kenmerkt zich door een diepgaande onderbreking en ontregeling. De enorme klap die de wereldeconomie krijgt, zal heel lang nadreunen. Hoe houden we overzicht?
In twee delen beschrijf ik enkele perspectieven die zichtt geven op de tijd en het verloop van de geschiedenis. In het eerste artikel komen drie seculiere perspectieven aan bod. In dit tweede deel beschrijf ik het patroon van de schemertijden in de heilsgeschiedenis.
schemertijden in een millenium
Patronen in de tijd kunnen we ook vanuit Bijbels perspectief bezien. Patronen zijn dan niet cyclisch, maar herhalend. Het eerste Bijbelse patroon dat ik bespreek is dat van de schemertijd. Tijd is meer dan chronologie. Tijd is altijd gekoppeld aan handelen. Er staan in de Bijbel geen jaartallen, maar tijd is gerelateerd aan leeftijden van mensen, aan tijdsintervallen tussen twee gebeurtenissen of handelingen, aan een regeerperiode of aan de natuur. Mozes leert ons zó onze dagen te tellen om een wijs hart te bekomen (Psalm 90). Bij God zijn duizend jaar als de dag van gisteren, of als een nachtwake. Een mensenleven daarentegen is 70 of 80 (de dubbele 40) jaar. Op zijn hoogst haalt men de volle 120 jaar (3×40). Het is de absolute maat voor het leven van de mens op de aarde van na de zondvloed. Dan heb je een vervuld (niet voltooid!) leven. Zoals de Joodse wens luidt: ‘tot 120 jaar’. M0zes is de enige die deze maat heeft bereikt. Zeventig staat in de Bijbel voor de alles omvattende veelvuldigheid van het menselijke. Zover het oog reikt (de letter ayin betekent ‘oog’ en telt de 70). De 40 is gekoppeld aan water, aan de reis door de woestijn, aan de reis door het leven. Tot zover deze beknopte uitwijding, waarmee ik aan wil geven dat de Bijbel op verschillende wijzen over de tijd en over tijdsperiodes spreekt. Steeds gaat het om de essentie van de ‘40’, van de ‘70’ of van de ‘120’.
Maar laat vooral dit u niet ontgaan, geliefden, dat één dag bij de Heer is als duizend jaar en duizend jaar als één dag (2 Petrus 3:8). Rabbi Nachmanides (1194-ca. 1270 AD) verklaart daarom dat zoals elke dag schemertijden kent, ook elke duizend jaar schemertijden kent. Een avondschemering hoort bij de voorbije dag, maar ook bij de komende dag. Bij uitstek kan de schemering dus een wisseling van tijdperk zijn. De hedendaagse joodse wetenschapper en Bijbelvorser Saul Kullok onderzocht of in iedere duizend jaar ook periodes van schemering in de geschiedenis te vinden zijn[i]. Dat blijkt zo te zijn. Op grond van twee gelijke schemertijden duurt de schemerperiode in Jeruzalem 84 minuten[ii]. Als één dag gelijk is aan duizend jaar, dan staan 84 minuten gelijk aan 58 jaar. Volgens rabbi Weinreb houdt het getal 84 verband met de inkijk in de werkelijke wereld. De Bijbelse 58 drukt het einde van een weg, van een periode aan. Zo is 58 de getalswaarde van Noach (troosten) en van het woord genade (gein). En Noach overleefde de zondvloed. Ook dat was een wisseling van tijdperk. Yeshua spreekt dat het in de laatste dagen zal zijn als de dagen van Noach (Mattheus 24:37-39). Noach – 58 – wil zeggen dat de mensheid weliswaar door het oog van de naald kruipt, maar niet totaal ondergaat.
Bovenstaand schema toont de schemertijd in elk millenium. In elke schemertijd vond een belangrijke gebeurtenis m.b.t. het volk Israël plaats. Van de uittocht van Abram uit Ur, de uittocht van het volk Israël uit Egypte, tot aan de drieënhalf jaar waarop rabbi Yeshua zijn openbare bediening uitoefende. De laatste 58 jaar beginnen volgens Kullok in 2018 AD. Daarmee leven we nu binnen de laatste schemerperiode van het zesde millennium. Dat is opnieuw een tijd die belangrijk is voor Israël. Er zijn twee belangrijke profetiën nog niet in vervulling gegaan. Dat is allereerst de eenwording van het Huis van Israël (het tienstammenrijk) met het Huis van Juda (het tweestammenrijk). Je leest dat in Ezechiël 37. De andere profetie is de komst van de Messias om Zijn volk te verlossen en alle dingen te herstellen (Handelingen 3:21). Voordat Hij komt, zal de hele wereld zuchten onder de knoet van de antimessias (Openbaring 13). Zie ook artikel [2]. Nu de economie van de wereld een noodstop heeft gemaakt, zal de roep om centrale coördinatie luider klinken dan ooit. Een nieuwe wereldorde zal tot stand komen.
Wie de tijden kan duiden, kan vervolgens bedenken wat er moet worden gedaan. Dat we bijzondere tijden leven, zal niemand betwisten. Onze tijd kenmerkt zich door een diepgaande onderbreking en ontregeling. De enorme klap die de wereldeconomie krijgt, zal heel lang nadreunen. We leven niet in een tijdperk van verandering, maar in een verandering van tijdperk, aldus Rotmans. Hoe moeten we deze verandering beoordelen? Hoe houden we overzicht?
In twee delen beschrijf ik enkele perspectieven die zicht tgeven op de tijd en het verloop van de geschiedenis. In het eerste artikel komen drie seculiere perspectieven aan bod. Het eerste perspectief is de Kanteling, waarin een generationeel patroon leidend is. Dit perspectief wordt uitgebreid met de wijze waarop Laszlo naar systeemcrises kijkt. Een derde perspectief is dat van de systeemoorlogen, de periode waarin opgebouwde spanning tussen naties tot ontlading komt. In een tweede artikel beschrijf ik twee lineaire Bijbelse benaderingen. Het is eerste is het patroon van de schemertijden in de heilsgeschiedenis. De tweede benadering is gebaseerd op de Bijbelse tijdmaat van de drieënhalf: Tijd, tijden en een halve tijd.
Generatie X, Y, en Z horen inmiddels tot het gewone taalgebruik. Ook kennen we de Babyboomers en de Millenials. Het staat voor een generatie van de bevolking die tussen een bepaalde periode ter wereld is gekomen. Zij hebben ook hun eigen aardige kenmerken. In Nederland introduceerde de socioloog Becker het generatiedenken. Gezien de benamingen van de generaties stoelt Beckers werk op de inzichten van Strauss & Howe. De Strauss-Howe Generational Theory (SHGT), ook wel de Fourth Turning theory genoemd, beschrijft een terugkerend patroon in de Amerikaanse geschiedenis vanaf de eerste kolonie in 1584 AD. Elke tachtig jaar is een generationele cyclus, verdeeld in vier periodes (generaties) van twintig jaar. De werkelijke lengte van een generationele cyclus zoals Strauss & Howe die onderscheiden, varieert tussen de 71 en 110 jaar. De ervaringen die mensen tussen hun 10e en 25e levensjaar opdoen, beïnvloeden hun verdere leven[i]. Elke generatie beslaat daarom een periode van 20-22 jaar en kent een archetype van de verzameling mensen die om de twintig jaar wordt geboren. Elke generatie is tegelijk ook kind van de tijd. De tijdgeest wordt vooral bepaald door de generatie van de Volwassene. Ook de tijd van een generatie kan dus worden getypeerd. De SHGT onderscheidt de (1) tijd van hoog vertrouwen, (2) van ontwaken, (3) van ontrafelen en (4) van crisis.
Steeds gaat het over de verhouding tussen individuen en instituties. Met instituties wordt bedoeld de wijze waarop de samenleving is ingericht. Naarmate het individu volwassener wordt, vermindert de afhankelijkheid van én het vertrouwen in de instituties. Totdat in de tijd van crisis oude instituties worden vernietigd en nieuwe worden herbouwd om als natie (of cultuur) te overleven. Het hele sterke individualisme van de (jong) volwassen fase verzwakt. Een nieuwe generationele cyclus staat op punt van beginnen.
In elke generatie zie je de volwassene in verhouding tot de kinderen staan. De volwassene wil de aarde goed achterlaten voor de kinderen. En iedere jongere probeert te compenseren of te corrigeren van wat zij ziet als excessen van de macht van de midlifers.
Volgens de SHGT verkeren we nu in de tijd van de crisis; de vierde fase van deze generationele cyclus. De vierde kanteling (Crisis) kan ook weer worden onderverdeeld in vier fases: 1. Katalysator. Een bijzondere gebeurtenis is de aanleiding tot de omschakeling. Zo kende we in 2008 de grote bankencrisis. Dat was als het ware de vonk in het kruidvat. 2. Regeneratie. Dit is de fase waarin men het probleem wil fixen. 3. De Climax. Dit is het moment van het grote gevaar. Het curciale moment wat de omschakelinge van de oude naar de nieuwe orde markeert. Het coronavirus zou in deze fase passen. Tijdens deze fase vindt vaak een complete oorlog plaats. 4. De Oplossing. Een glorierijke of een tragische afsluiting die de winnaars van de verliezers scheidt. Publieke vragen worden opgelost en een nieuwe orde stabiliseert zich[i].
Dat is het crisis is, is duidelijk. De vraag ligt op tafel hoe wij als natie overleven. Oude zekerheden worden afgebroken. Maar hoe en welke instituties worden gebouwd? Het lijkt er echter op dat dit niet meer de afzonderlijke naties zijn, maar dat de wereld geregeerd wordt door een beperkt aantal grote bedrijven: banken, media, food companies, en oliebedrijven. Ook de BigTech bedrijven[ii] en BigPharma[iii] horen hierbij. De samenstelling van de toptien kan in tien jaar fors veranderen. Stonden in 2006 energiebedrijven en een indrustrieel bedrijf in de top drie, in 2016 zijn dat IT bedrijven[iv]. Er zijn ruim honderd bedrijven in de wereld die alles bezitten. En deze bedrijven worden gecontroleerd door vier maatschappijen: McGraw-Hill, Northwestern Mutual, CME Group, en Barclay’s.
De chaotische overgang van een industriële samenleving naar een informatie-gedreven globale samenleving.
De hoogleraar Ervin Laszlo is een vermaard filosoof en systeemwetenschapper die de overgang van tijdperk als een chaotisch proces beschrijft. Economische, sociologische en ecologische onhoudbaarheid zijn de krachten hierin. Laszlo onderkent eveneens vier fasen. (1) een trigger, (2) transformatie, (3) kritische chaotische fase, (4) de afbraak- of doorbraakfase. De overeenkomst met de vierde kanteling is zeer opvallend. De uitkomst van de ontwikkeling van de vierde fase wordt volgens Laszlo bepaald door de dominante cultuur na de vertakking (bifurcation). En als ik dan naar onderstaande figuur[i] kijk, dan lijkt me nu de vertakking die tot chaos leidt het meest dominant. En dat kunnen we gerust zorgwekkend noemen.
Samengevat leven we in een periode van crisis, waarin de gevestigde orde verdwijnt. In dit complexe en dynamische proces kantelt de wereldgemeenschap van een industriële samenleving naar een samenleving die gedreven wordt door informatie. De tijdspanne betreft 2005 tot 2025-2029. De dominante trend lijkt echter een ontwikkeling naar een breakdown.
In 2006 promoveerde Ingo Piepers op een theorie dat er een patroon is in het vóórkomen van gewapende conflicten[i]. Zijn idee is dat de internationale politiek spanningen oproept die periodiek en mondiaal worden uitgevochten. Oorlog is een een manier waarop het internationale systeem zijn ordening verliest, spanning ontlaadt en tot een nieuw evenwicht te komen. Piepers identificeert sinds 1498 vier systeemcycli. De Dertigjarige Oorlog (1618-1648), de Napoleontische Oorlog (1792-1815) en de twee wereldoorlogen (1914-1945). Deze systeemoorlogen vallen overigens niet in de crisisfasen van de Generational Theory. Na elke systeemcrisis ontstond een nieuwe stabiele internationale orde. Piepers theorie laat ook zien dat de systeemoorlogen versnellen met dezelfde factor als waarmee het aantal militaire slachtoffers groeit. Volgens Piepers’ theorie zou vanaf 2011 een kantelpunt liggen op weg naar een nieuwe systeemoorlog die volgens hem medio 2020 op uitbreken staat[ii]. Vanaf 2011 wordt de hegemonie van de Verenigde Staten op het wereldtoneel langszaam maar zeker kleiner. Dat is het einde van de Pax Americana. Andere ontwikkelingen, zoals de Brexit, maken dat de internationale orde in toenemende mate disfunctioneel is. Naast steeds kortere intervallen en toenemende intensiteit neemt ook de omvang van het gebied toe. Van vooral Europa naar de volledige wereld. Het valt daarom te verwachten dat in een komende correctie ook de omvang van de wereldbevolking een factor is. Het uitroepen van een pandemie door de WHO zou heel goed een trigger kunnen zijn voor het uitbreken van een systeemoorlog. En in elk geval voor het creeëren van een nieuw normaal, een nieuwe wereldorde. Niet alleen voor de Europese delen, maar voor de hele wereld. Landen zijn nu – medio augustus 2020 – nog bezig met de interne bestrijding van de door de WHO uitgeroepen pandemie. En daarvandaan komt een centrale aansturing, getuige dezelfde woorden en daden die regeringen presenteren.
[ii] In een bespreking van de studie (2017) erkent De Bruijne (Clingendael Instituut) dat een verandering in de wereldorde (om de spanning eraf te halen) aannemelijk is, maar vraagt zich af of dit door een systeemoorlog zal gebeuren. https://spectator.clingendael.org/nl/publicatie/een-nieuwe-wereldoorlog
Ecosystemen fascineren mij als bioloog. Je ziet ze met je ogen dicht. Ecosystemen worden gevormd door de wisselwerking tussen organismen onderling en met hun abiotische omgeving in een afgebakend gebied. Ook de aarde is een systeem. In een systeem zijn altijd drie principes aanwezig: balans, afbakening & bijdrage. In een gezond systeem is er een gerechtvaardigde balans van geven en ontvangen. Iedereen heeft ook recht op een eigen plaats in het systeem (afbakening). En tenslotte levert ieder een betekenisvollebijdrage.
Wat is er gaande in onze wereld in deze dagen? Ik doe een poging om de wereld met een systemische bril te bekijken. Dit essay is ook een vervolg op eerdere artikelen: (1) Angst, Autonomie & All you need, en (2) Vijf stappen naar volledige overheersing van een samenleving, en (3) Homo sorosensus. In dit deel beschouw ik de drie systeemprincipes zoals we die in de wereld kunnen waarnemen. Elk mens is onderdeel van het (eco)systeem Aarde. Daarom begin ik bij de drie basisbehoeften van de mens. Samen met drie complementaire menselijke basisvermogens geven ze zicht op het gedrag van individuen. Zij behoren tot het interne systeem van een mens. Vervolgens zoom ik uit van het individuele organisatieniveau naar populatieniveau. Daarbij verwoord ik de systeemprincipes als drie basiskrachten in de wereld: Gezag, Geest & Geld. Het zal blijken dat deze drie krachten een moreel appèl op de mens doen. Tenslotte, in een systeem zijn actoren en is er een omgeving. In het ecosysteem Aarde is het Klimaat onze omgeving. Onderstaande figuur is een schematische voorstelling van de werking van het systeem.
1. Menselijke basisbehoeften en -vermogens
Een mens is uitstekend toegerust om te functioneren in een systeem. De drie systeemprincipes vinden we terug in de vorm van de drie psychologische basisbehoeften van de mens: Relatie, Autonomie & Competentie. Deze behoeften vormen de basis van de Self Determination Theory van Ryan & Deci.
Relatie: de behoefte om verbonden te zijn met ‘de ander’. (Balans)
Autonomie: de behoefte om eigen keuzes te kunnen maken – en daar ook verantwoordelijk voor te zijn. (Afbakening)
Competentie: de behoefte om het zélf te kunnen. Om van betekenis te kunnen zijn. Om een bijdrage te kunnen leveren. De mate waarin we onafhankelijk kunnen zijn. De mate waarin we zelfvoorzienend zijn. (Bijdrage)
Waar deze behoeften worden vervuld, handelen mensen intrinsiek gemotiveerd. Autonomie is het sleutelbegrip en voorwaarde voor met name de behoefte aan relatie. Zie ook artikel (1). Goed beschouwd kun je stellen dat deze basisbehoeften altijd en alleen relevantie hebben als ze in verhouding tot een ander staan.
Een mens heeft niet alleen iets nodig, maar ook te geven. Waar volledig tegemoet wordt gekomen aan de drie basisbehoeften, daar komen ook de menselijke basisvermogens volledig uit de verf: Openheid, Nieuwsgierigheid & Creativiteit. Bij mijn weten zijn deze vermogens nog niet eerder op deze wijze verbonden aan de menselijke behoeften. De vraag ‘wat heb je nodig?’ heeft een equivalent in de vraag ‘wat kun je geven?’.
Openheid wil zeggen dat we ‘de ander’ zonder angst en oordeel tegemoet treden. Contact kunnen maken. Naar elkaar kunnen luisteren. Elkaar kunnen steunen.
Nieuwsgierigheid helpt ons om de wereld om ons heen te ontdekken.
Creativiteit brengt ons oplossingen en inzichten die onze leefwereld vergroten en verbeteren.
Van een open naar een fixed mind
Gedrag ontstaat als gevolg van de interactie met onze omgeving. De ideale omgeving draagt bij aan het vervullen van de basisbehoeften van de mens. Het is ook de voedingsbodem waarin de drie basisvermogens voluit kunnen functioneren. De basisbehoeften en de basisvermogens vormen in een systeem op deze wijze ook een balans van ontvangen en geven.
Wie zijn vermogens voluit kan gebruiken, heeft een open mind. Een ideale omgeving is de plaats waar men vrij is van vrees en stress. Het zal echter duidelijk zijn dat deze ideale omgeving veelal een utopie is. In elk ecosysteem is het ‘eten of gegeten worden’. Een fixed mind is dan nodig om te overleven. Ieder mens heeft daarvoor in zijn jeugd een vaste mindset ontwikkeld. Angst & stress maken dat we niet meer open kunnen staan voor elkaar en dat we niet meer helder kunnen nadenken.
2. Drie systeemkrachten
Hoe kunnen we de systeemprincipes in een samenleving terugzien? Of bij de wereldbevolking als geheel? Het is echter wat vreemd om te spreken over de autonomie van de wereldbevolking. Daarvoor zijn er teveel variabelen die invloed uitoefenen. Ook is de vraag tegenover wat of wie is de mensheid autonoom. Daarom spreek ik over drie krachten als afgeleiden van de eerder genoemde systeemprincipes, te weten Gezag, Geest & Geld. Deze krachten ontstaan in bovenstaand model als het gevolg van het gebruik van de menselijke basisvermogens.
Gezag gaat over de verhouding tussen mensen. Wie heeft het voor het zeggen? Wie voert er regie? Gezag gaat over de hiërarchie in het systeem. Gezag wordt gedragen. Daar moet men waardig voor zijn. Recht doen en Gerechtigheid oefenen is de opdracht van een gezagsdrager.
Geest: gedachten zijn tolvrij en vrijheid van meningsuiting is een groot goed. Bovenal is het een basisvoorwaarde voor sociale veiligheid.
Geld is onmiskenbaar een macht in de wereld. Loon naar werken zou uitgangspunt moeten zijn. Tevredenheid in de economie van het genoeg.
Moreel appèl
Elk van deze krachten kan worden aangewend op een wijze die andere mensen recht of onrecht doet.
In de Bijbel wordt verslag gedaan van de verzoeking van Jezus door de satan (Mattheüs 4:1-11). In dit verhaal gaat het over de strijd tussen goed en kwaad. De drie verzoekingen betreffen de drie systeemkrachten waarover we in dit essay spreken, teruggebracht tot de essentie. Levensonderhoud, gezag dragen, en een veilige plek om te wonen. Om het makkelijker te onthouden: Brood, Boer, Boerderij. Het venijn zit ‘m in de staart van de verzoeking. De veilige plek wordt alleen verkregen na de erkenning van de satan als heer. Dat zou echter niet anders zijn dan de slavernij zoals ik dit in de bovenroute van het model plaats. Die route wordt ingeslagen als een mens hebzuchtig, immoreel, en zelfverheffend is. Jakobus, een leerling van Jezus, heeft het over de begeerte van het vlees, de begeerte van de ogen, en de grootsheid van het leven.
Wat gebeurt er als hebzucht, hoogmoed en immoraliteit hoogtij vieren?
Gezag ontaardt dan in macht en machtsmisbruik. Machthebbers zien anderen dan als gebruiksvoorwerp, in plaats van gesprekspartner. Men beschikt er naar believen over. Zie ook artikel (2). Wie zich verheven voelt boven de ander, is hoogmoedig. Wie geen recht en gerechtigheid doet, gunt de ander geen plaats. De geschiedenis leert dat er overwonnen volken worden verplaatst en vermengd, in ballingschap werden gedreven, uitgemoord. Dat men van huis en haard moet vluchten om zich het vege lijf te redden. Ik noem dat ontvolking.
Autonomie bevordert nieuwsgierigheid en dat leidt tot nieuwe inzichten. Waar de menselijke geest wordt ingeperkt door manipulatie, (in)tolerantie, dominantie en intimidatie, daar begint de slavernij. De rol van het geweten is dan uitgespeeld. Immoraliteit – of ook a-moraliteit – is dan aan de orde.
Geld kan leiden tot geldzucht. Men streeft naar andermans bezit. Dat leidt onherroepelijk tot schuld aan de andere zijde. Schuld die moet worden ingelost door grond, grondstoffen, en arbeid.
Schuld, Slavernij & Ontvolking zorgen weer voor Angst & Stress, waardoor menselijke basisbehoeften niet worden vervuld. Gezag, Geest & Geld doen dus een moreel appèl op ieder mens. Het zal duidelijk zijn dat wanneer deze drie systeemkrachten door verkeerde handen worden bestuurd, de wereld afstevent op de ondergang.
3. Klimaat
In de Biologie maken we in een ecosysteem onderscheid tussen biotische en abiotische factoren. In het ecosysteem Aarde is de temperatuur dus een abiotische factor die van invloed is op onze leefomgeving. Niet voor niets woedt er ook een klimaatstrijd over de bijdrage van de mens aan de opwarming van de aarde. Om de menselijke soort te laten overleven, zal het aantal mensen op aarde drastisch teruggebracht moeten worden. Althans, zo vinden sommigen. Het is immers eten of gegeten worden. Overbevolking wordt mondiaal gezien als het grootste probleem. Het zijn echter niet de hoeveelheid mensen die een probleem vormen, maar de verdeling van de grondstoffen die ze verbruiken. Het streven naar welvaart is niet het probleem. Wel het niet willen delen. Waarmee ik uiteraard op geen enkele wijze beweer dat zorg voor onze leefomgeving niet noodzakelijk is!
4. Tot besluit
We zien in deze dagen dat de autonomie van de mens wordt ingeperkt, dat mensen wereldwijd monddood worden gemaakt, en dat we gedwongen worden om afstand tot elkaar te bewaren. Schulden worden vergroot. Niet zelf nadenken, niet te dicht bij elkaar, en niet te veel vrije ruimte. Gedragsbeïnvloeding kan daarom alleen via deze dingen gaan. Deze maatregelen hebben dan ook onmiddellijk het effect van een fixed mind. Zowel UN als WHO maken duidelijk te streven naar een nieuw normaal van wereldwijde solidariteit en gedeelde verantwoordelijkheid. Zie ook artikel (3). De echo daarvan klinkt uit de monden van politieke leiders in de hele wereld.
Gates en zijn vrouw hebben de systeembenadering in elk geval goed begrepen. Zij zien klimaatproblemen als het gevolg van overbevolking. Het is hun voorspelling dat als de mensheid niets aan het klimaatprobleem doet, er een volgende pandemie op de loer ligt. Ook zien zij dat mensen minder kinderen krijgen als de gezondheid verbetert. En de beste en effectiefste manier om de gezondheid te verbeteren, is vaccineren. Daarom investeren zij in global health care en al vanaf 2010 in vaccins. Hun andere focusgebieden zijn de landbouw, (het voorkomen van) gezinsvorming, en onderwijs.
In dit artikel beoog ik inzicht te geven in het systeem waarin we als mensen leven. Daarmee heb ik nog geen antwoord gegeven op de vraag wat er gaande is. Het bovenstaande model biedt genoeg aanknopingspunten om de juiste vragen te stellen en de juiste sporen te volgen. Welke maatregelen worden genomen en welke effecten hebben ze? In welke cirkel passen ze? Een bekend mechanisme is ‘follow the money’. Twee andere mechanismen horen dus te zijn: ‘follow the mind’ en ‘follow the mighty’. Hebben zij of heeft hij/zij het beste met de wereldbevolking voor? Want dat is uiteindelijk de vraag. Wat is het morele kompas? Ik denk graag het goede van iemand, maar goedgelovig is in deze wereld niet op zijn plaats. Daarvoor is er teveel kwaad in de wereld.
Het tegendeel van liefde is geen haat, maar onverschilligheid (Elie Wiesel). Het gezegde ‘overwin het kwade door het goede’ is hier meer dan op zijn plaats.
In april 2020 publiceerde de WHO een document waarin beschreven staat hoe overheden de Ccrisis aan zouden kunnen pakken. De crisis kent volgens de WHO allerlei overgangsfases. De UN had al even daarvoor haar inzichten gepubliceerd: SHARED RESPONSIBILITY, GLOBAL SOLIDARITY: Responding to the socio-economic impacts of COVID-19 (mrt 2020). Het is overigens best knap om in zo’n korte tijd dergelijke goed leesbare rapporten te produceren. Ik heb nog niet alles gelezen, maar deze alinea valt me wel op: “Recovery must lead to a different economy – more equal, inclusive and sustainable – where health, social and environmental conditions that determine well-being must be central to the development of the new normal. This has been highlighted in the UN framework for responding to the socio-economic impact of COVID-19 through shared responsibility and global solidarity” (WHO, 2020, p. 11).
Vert: Herstel moet leiden tot een andere economie – meer gelijk, inclusief en duurzamer – waarin gezondheids-, sociale en ecologische omstandigheden die het welzijn bepalen, centraal moeten staan bij de ontwikkeling van het nieuwe normaal. Dit is benadrukt in het VN-kader om te reageren op de sociaaleconomische impact van COVID-19 door middel van gedeelde verantwoordelijkheid en wereldwijde solidariteit.
De WHO is duidelijk. Het kan niet bij het oude blijven. Het nieuwe normaal wordt er eentje van gedeelde verantwoordelijkheid en wereldwijde solidariteit. Wie kan daar tegen zijn?! And never waste a good (or a bad) crisis! Hoe kom je op deze ideeën?! Een antwoord vond ik in het het tijdschrift Open Society News uit 2009. Daarin schrijft Nils Muiznieks, ooit programmadirecteur van de Open Society Foundation in Letland en tot 2018 commissaris voor de mensenrechten van de Raad van Europa: “Many of us (…) assumed that within two decades we could help create a new “open society man.” This “new man”—homo sorosensus—would replace homo sovieticus, whose remains would slowly decompose on the ash heap of history (located in a dark alley behind the gleaming main streets of the new, “normal” open societies we would build). This new “open society man” (and woman!) would be committed to democracy and the rule of law, exhibit civic courage when necessary, be respectful (not just tolerant) of minorities, support socially equitable markets, and be a good european while remaining a responsible global citizen. The new open society man and woman would have no experience with rigid ideology and suppression of critical thought.” (p. 6, 8).
Vert: “Velen van ons (…) gingen ervan uit dat we binnen twee decennia konden helpen bij het creëren van een nieuwe” open samenleving mens”. Deze ‘nieuwe mens’ – homo sorosensus – zou homo sovieticus vervangen, wiens overblijfselen langzaam uiteen zouden vallen op de ashoop van de geschiedenis (gelegen in een donker steegje achter de glanzende hoofdstraten van de nieuwe, ‘normale’ open samenlevingen [SEC! AvM] die we zullen bouwen). Deze nieuwe ‘Open Society man’ (en vrouw!) zou zich inzetten voor democratie en de rechtsstaat, zou zo nodig burgermoed tonen, respectvol (niet alleen tolerant) zijn voor minderheden, sociaal rechtvaardige markten ondersteunen en een goede Europeaan zijn, een verantwoordelijke wereldburger blijven. De nieuwe Open Society man en vrouw zouden geen ervaring hebben met rigide ideologieën en het onderdrukken van kritisch denken.”
Het citaat gaat weliswaar over de omwentelingen in het Sovjet Rijk, achter het IJzeren Gordijn. En met twee decaden bedoelt men na 1989, de val van de Muur. Wat natuurlijk opvalt is het taalgebruik. Inmiddels zijn we vier decaden verder. We zijn nu toe aan de nieuwe normale open samenleving, zonder rigide ideologieën en zonder censuur. Interessant weetje is dat 18 van de 20 factcheckers van Facebook op een of andere wijze verbonden zijn met het gedachtengoed van de Open Society! Ook de BM-foundation doet overigens een duit in ’t zakje. Snap je ook gelijk hoe deze strijd tegen fakenews werkt.
De homo sorosensus is vernoemd naar de godfather van de Open Society, George Sorros. Hij is een multimiljardair die zijn geld gebruikt om zijn filosofische idealen te realiseren. De gedachte achter de homo sorosensus is die van het communitarianisme. Dat is wat anders dan het communisme. Dat was het oude normaal. Communitarianisme benadrukt het nauwe verband tussen individu en de gemeenschap. Iemands persoonlijkheid en identeit wordt grotendeels gevormd door relaties met de gemeenschap. Daarom horen we nu ook zoveel: we moeten het samen doen. Je dient je solidair te gedragen. Je doet het tenslotte niet voor jezelf. Zo wordt jouw persoonlijkheid gevormd door de gemeenschap. Vroeger wist Vadertje Staat wat goed voor je was. En straks? Ja, wie zal het zeggen?!
Gezien de grote eensluidende formuleringen van overheden wereldwijd in de huidige crisis, kan het niet anders dan dat zij deze filosofie als uitgangspunt nemen. Als getuigenverklaringen eensluidende formuleringen kennen, dan is het onderling afgesproken. Maar goed, een pandemie moet je nu eenmaal ook globaal aanpakken. Voor de homo sorosensus er werkelijk is, zal de impact van de huidige crisis enorm zijn, zoals de WHO in onderstaand figuur laat zien. Het zijn de geboorteweeën van de homo sorosensus.
Ik ontwaar Bijbelse parallelen. Een nieuwe geboorte, een nieuwe mens, van opruimen van het oude, van de geboorteweeën van een nieuwe schepping. Petrus, de apostel, verwacht een nieuwe een nieuwe hemel en een nieuwe aarde waar gerechtigheid woont. Zouden de WHO en de UN daarnaar toe werken? Dát zou toch mooi zijn! Maar ik vrees dat we toch teveel van wereldbeeld verschillen.
In nog geen halfjaar is de wereld door het Corona-virus in een stroomversnelling gekomen. De tijd vóór Corona lijkt een onbezorgde tijd. Die tijd is in onze beleving ook ver weg. En volgens overheden komt die tijd ook nooit meer terug. Ter geruststelling wordt er aan toegevoegd dat een vaccin tegen het virus het leven weer in enige mate zal normaliseren. Het blijkt intussen dat het vrij gemakkelijk is om een samenleving in een lockdown te brengen. Daar is weinig intelligents aan. Alleen angst is voldoende. Sociale distantie is de sleutel. Dat is een directe inperking van de (bewegings)vrijheid. Er is daarom reden om bezorgd te zijn.
Levend ín een tijdgewricht is het lastig om je eigen tijd te duiden. Daarvoor is een helicopterview nodig. Metahistorische en wijsgerige inzichten kunnen daarbij helpen. In de afgelopen jaren heb ik de tijd bestudeerd van een van de meest vooraanstaande Bijbelse profeten: Elijah. Hij is met Mozes de belangrijkste profeet in de Bijbel. Elijah verschijnt zonder nadere aankondiging en de Bijbel presenteert hem alsof iedereen hem kent. Het eerste wat hij doet is een jarenlange droogte aankondigen.
De dagen van de profeet Elijah zijn ook de dagen van de koning Achab van Israël en zijn gemalin Izebel. Zij is een Fenicische koningsdochter en zij speelt een belangrijke rol in de teloorgang van het rijk van Israël, met name vanwege haar banden met de godin Astarthe. Terzijde merk ik op dat Europa haar naam dankt aan een andere Fenicische prinses. Zij werd geschaakt en verkracht door de Griekse god Zeus. En zíjn altaar is te bewonderen in het Pergamon museum in Berlijn.
Het is de profeet Elijah die het volk op de Karmel vraagt wie Heer in hun leven is. Is het Baäl of is het JHWH? Een cruciale vraag voor alle tijden. Elijah stelt deze vraag op het dieptepunt van het koninkrijk van Israël waarover Achab koning is. Wat ging eraan vooraf? Op grond van de beschrijving van de dagen van het koninkrijk van Israël onderscheid ik vijf krachten die in die tijd leiden tot een volledige overheersing van een samenleving.
In een samenleving gaat het altijd om onze verhouding tot de ander. “Men kan het werkelijke karakter van een tijdperk het best onderkennen aan de daarin overheersende verhouding tussen religie en realiteit”, aldus de filosoof Buber. Ziet men God als een beeld van eigen denken of als de Geheel Andere? Is God realiteit of is het een product van de menselijke geest? Nietzsches uitspraak ‘God is dood’ wil volgens Buber zeggen dat de mens onbekwaam is geworden om God als een onafhankelijke werkelijkheid te ervaren. En als gevolg daarvan ziet men ook elkaar niet meer als een onafhankelijke realiteit. Van subject-subject verschuift het denken naar subject-object. Men ziet de ander niet meer als subject – een tegenover, maar als een voorwerp (object) waarover men naar believen kan beschikken. Een gebruiksvoorwerp in plaats van het onderwerp van dialoog.
Het zijn drie terreinen waarop altijd strijd wordt geleverd: geest, geld en gezag. In dat krachtenveld leidt elk van de volgende vijf krachten tot de dood van een stukje menszijn en dus van de samenleving. Elke kracht heeft daarom een specifieke uiting en een gevolg in de samenleving.
1. Verdelen
Koning Salomo was de laatste koning van het ongedeelde koninkrijk van Israël. Daarna werd het rijk verdeeld over Rehabeam (koninkrijk van Juda) en Jerobeam (koninkrijk van Israël). Jerobeam verdeelde de godsdienst. Hij maakte een variatie op dat wat Juda en Israël nog gezamenlijk hadden: de dienst aan JHWH. Na hem lezen we dat het leger wordt verdeeld, dat het volk wordt verdeeld, en dat tenslotte de gedachten worden verdeeld.
In onze tijd noemen we dat (mentale) segregatie. Dit is niets nieuws. Het wordt pas een probleem als mensen tegenover elkaar komen te staan en elkaar niet meer kunnen of willen begrijpen. In een sociaal onveilige samenleving – en dat is het meestal – gaat ieder individu voor de eigen overleving. Individualisering, decennialang onze samenleving ingedragen, is het proces waardoor mensen meer als individu dan als groep in de samenleving komen te staan. Veranderingen in sociale verhoudingen in de maatschappij gingen vooraf aan de transitie naar individualisme, met onder meer ontzuiling en secularisatie tot gevolg. Mensen richten zich meer op hun persoonlijke doelen en minder op gezin of gemeenschap. Individualisering legt de nadruk op het maken van eigen keuzes en eigen vrijheid. De keerzijde is een houding van ieder-voor-zich en passiviteit. Zeker in crisistijd. Dan hamsteren we wc-papier.
Onze huidige omgeving kenmerkt zich door een ontbrekende begrenzing van data, tijd, plaats, en autoriteit. De mens in deze samenleving heeft te dealen met een overmaat van informatie, terwijl het besef van tijd, plaats, en richting verdwijnt. Dat leidt niet alleen tot overprikkeling, maar vooral in toenemende mate tot fundamentele onzekerheid. En onzekerheid voedt angst.
Mensen gedragen zich zoals ze denken. Zoals ze denken, zo worden ze gedreven. Follow the money and follow the mind. Je zult zien dat je dan uitkomt bij de macht. Verdeel en heers is een aloud principe. Het creëren van wanorde en chaos. Men weet dan niet meer ‘wat men ervan moet denken’.
2. Binden
Jerobeam, de eerste koning van het koninkrijk van Israël, wist het volk te binden door een alternatieve godsdienst in te stellen. Eentje die leek op wat men gewend was. Zijn voorbeeld kreeg navolging. Zo hield de vader van koning Achab – Omri – er uiteindelijk eigen gewoontes op na, die hij aan het volk oplegde. En elk alternatief resulteert in een verder afglijden van deze samenleving en een versterking van de positie van de macht. Steeds lezen we dat de koning deed wat kwaad was – in de ogen van de Heer.
Na polarisatie is het zaak om het volk weer bij elkaar te brengen. Managing the mess is managing the mass by managing the mind. Deels kan dat via ‘brood en spelen’, al is dat meer een zoethoudertje. Voor machthebbers geldt altijd de vraag: hoe houd je de massa onder controle. The price of a successful attack is a constructive alternative. Deze uitspraak van Alinsky is een mooi voorbeeld van de trits ‘these – antithese – synthese’. De filosoof Hegel hanteerde overigens de drieslag ‘concreet-abstract-absoluut’. Deze drieslag is de methode achter het binden. Twee uitersten worden gebonden in iets dat absoluut wordt. Er is geen weg terug. Ik noem twee actuele voorbeelden.
Het is coronatijd en ‘het virus is onder ons’. Derhalve nemen we –beslist geen halve- maatregelen. Onze vrijheid wordt ingeperkt. ‘We kunnen alleen van het virus winnen als we het samen doen. De overheid trekt alles uit de kast om ons dat duidelijk te maken. Een bijna wekelijkse persconferentie en een ‘address to the nation’ van de premier. Matrixborden boven de snelweg met bemoedigende oproepen. Banners onder elke youtube-video (wie heeft dat eigenlijk betaald?). Reclames van bedrijven over afstand houden alsof ze hun eigen product aanprijzen. Was het alleen naamsbekendheid creëren of ook op verzoek van de overheid? Het nieuwe normaal is de moraal. Totdat er een vaccin komt. Dat is de synthese en het klinkt niet als een belofte. Het is een reële mogelijkheid dat het ten koste gaat van onze vrijheid. Dan gaat er iets van ons dood.
Het andere voorbeeld. De tragische dood van een zwarte man door politiegeweld heeft op veel plaatsen in Amerika geleid tot tegengeweld. Geweld door BLM als een antithese. Het is selectieve verontwaardiging. In de synthese roept men om hervorming – uitkleding van de politie (defunded and abolished). De rellen gaan echter niet meer over het leven van de zwarte bevolking. De kwestie lijkt verworden tot de vraag of je voor of tegen de politie bent, voor of tegen een gevestigde orde. The issue is never the issue. The issue is always the revolution. Het is dus zaak te zien wat de onderliggende denkbeelden van de antithese zijn. BLM omschrijft haar eigen founders als drie radical black organizers. Zij hangen het marxisme aan en zijn radicale feministen. De BLM-beweging ontvangt vele miljoenen van zakelijke en politieke sponsoren. Voor een beweging die sinds 2013 bestaat is dat een knappe prestatie. Achter de legitiem klinkende naam van de beweging lijkt dus een harde politieke organisatie schuil te gaan, die gebruik maakt van intimidatie, geweld en macht om haar doel te bereiken. En wie er tegen ingaat, krijgt de wind van voren. Of erger.
3. Overheersen
In het koninkrijk van Israël werd het ene koningshuis door het andere omgebracht om zelf aan de macht te komen. Achab deed iets wat nog geen enkele andere koning van Israël had gedaan: hij onderwerpt zich de Baäl. En dat deed hij omdat zijn vrouw hem ophitste. Achab werd het object van Izebel. Hij leverde zijn autoriteit in. Izebel is geen liefhebster van de waarheid, maar een dame bekend met dominantie, manipulatie, tolerantie, en intimidatie. Izebel doodde al de profeten van Israël. Tolerantie wil zeggen dat je kunt doen en zeggen wat je wilt, zolang het niet ingaat tegen de heerser. In het Romeinse rijk was dat de praktijk. Eigen goden zijn prima, mits niet boven de keizer van Rome gesteld.
Ondanks het samenbindende geluid staan er altijd mensen op die een kritisch tegengeluid geven. Mensen die op zoek gaan naar waarheid. Om een samenleving te overheersen is het daarom zaak om de communicatie en informatiestromen te beheersen. Alleen het partijgeluid mag klinken. Er moet één front worden gevormd. Het behoeft geen toelichting dat in deze fase massamedia belangrijk zijn voor de leiders.
De fundamentele onzekerheid die ik onder het eerste punt aanstipte, wordt versterkt door mis- en disinformatie. In iedere strijd is het verspreiden van disinformatie onderdeel van de strategie. Misinformatie wordt overigens ook verspreid door waarheidszoekers die de gave van onderscheid nog niet hebben. Maar niet de waarheidszoekers zijn het probleem. Het zijn de waarheidsvinders die je uit moet schakelen. Zoals Izebel de profeten – degenen die de waarheid spraken – doodde. En dat doe je in elk geval op twee manieren. 1. Censuur in de media en 2. Shoot the messager. In de afgelopen weken heb je de volgende shootings kunnen zien:
Je hebt een bedenkelijke reputatie
Je bent niet gekwalificeerd
Je verhaal is niet foutloos op de feiten
Je bent overbezorgd
Je bent een complotdenker
Je bent niet solidair en houdt geen rekening met anderen
Wie afwijkt van de mainstream – wetenschapper of niet – wordt gemarginaliseerd en onmiddellijk in de hoek gezet als complotdenker. Het is opvallend hoeveel wetenschappers en medici wereldwijd in deze coronatijd een tegengeluid geven. Dat geluid wordt ook geregeld gecensureerd. Het is een ‘beschaafde’ vorm van de huidige cancel culture. Dat is het publiekelijk terugtrekken van steun aan een persoon of bedrijf na een –vermeende- misstap of aanstootgevende uitlating.
Ik zie nog een andere trend. We schrijven in onze dagen geschiedenis. Maar de geschiedenis wordt ook hérschreven. Het gaat dan niet over een begrijpelijke herziening of nuancering, maar om reframen of zelfs uitwissen. Beelden worden gemaakt om de gedachten vorm te geven. Het verwijderen is dat ook. Het herschrijven gaat gepaard met een beeldenstorm en nogal eens met woede en geweld. Is dit ook niet een uiting van de cancel culture?
De waarheid struikelt op de straat en wat recht is kan niet binnenkomen, schreef een profeet honderden jaren geleden.
4. Bezitten
Izebel nam het land spiritueel in bezit. Zij doodde de profeten van Israël en importeerde priesters en priesteressen van haar eigen godsdienst. Zij aten van de tafel van Izebel. Achab op zijn beurt richtte een altaar op in de Baältempel in de hoofdstad Samaria en een Asjerapaal. Baäl betekent heer of echtgenoot. Achab was overigens niet de eerste koning die dat deed. Dat proces was al bij koning Salomo begonnen. In het natuurlijke leven geldt het spreekwoord: wiens brood men eet, diens woord men spreekt. Het spirituele is de tegenhanger: wiens woord men spreekt, diens brood men eet.
Wat kunnen we hieruit leren? Twee punten. Allereerst, het proces van bezit nemen is een langdurig proces, dat zichtbaar wordt als je de grote lijnen gaat bekijken. Het tweede is dat er een macht achter de macht is.
Bezit staat tegenover schuld. En schuld leidt tot slavernij en onderdrukking. Het ene na het andere pakket steunmaatregelen (lees geld) wordt ingezet. De leiders van de EU hebben een steunpakket van honderden miljarden euro afgesproken. Dat zijn schuldbriefjes. En schuld wordt uiteindelijk vereffend met grond, grondstoffen en arbeid. Met land. Of je hypotheek nu is afbetaald of niet.
Land is de plaats waar je kunt leven. Waar je je vrij kunt bewegen. Echter, wiens bewegingsvrijheid wordt ingeperkt, die komt in de verdrukking. De landbezitter gaat ook over wie waar mag zijn en onder welke voorwaarden. Zie wat de landbezetter in de Tweede Wereldoorlog deed. Joodse burgers werden naar een plek gedreven en hun bezit in beslag genomen. Anderen hadden in die tijd een ausweis nodig, waarop stond aangegeven wie, wanneer en waar men vergunning had om te werken. Ik hoef er niet aan te herinneren dat dit gebeurde in het beschaafde Europa.
In het hedendaagse China is massa-surveillance door de overheid dagelijkse praktijk. Honderden miljoenen videocamera’s houden je in te gaten en de Chinese overheid ontwikkelt een sociaal creditsysteem waarmee jouw betrouwbaarheid wordt beoordeeld. Je sociale gedrag wordt daarmee gekoppeld aan de systemen van de overheid. Overigens werkt gezichtsherkenning beter als je voldoende afstand van elkaar houdt.
Huid voor huid, al wat hij heeft, zal hij geven voor zijn leven. Control healthcare and you control the people. Het is daarom een cruciale vraag of een Covid pass en een vaccin eigentijdse vormen van overheidssurveillance zijn of gaan worden. Het gaat dan niet meer over je identiteit (zoals een paspoort), maar over je gedrag. Hierboven heb ik al gezegd: gedrag weerspiegelt onze gedachten.
En een slaaf kan geen twee heren dienen.
5. Offeren
Jericho is de stad van de geur, van de gedachte, van de cultuur. Ook dat is een uitstekende metafoor. De stad als cultuurdrager. De muren van deze stad waren honderden jaren eerder gevallen, toen het volk Israël het land in bezit nam. Men zou alleen in een vrij land kunnen leven als de Kanaänitische cultuur van onbarmhartigheid teniet werd gedaan. De veroveraar van Kanaän, Jozua, verordende daarom dat de muren van de stad niet mochten worden herbouwd. Wie dat toch deed, zou te maken krijgen met de dood van zijn zonen. Dat was geen dreigement, maar een waarschuwing. Achab sloeg die in de wind en liet de muren van Jericho herbouwen. Dat kostte de bouwer Hiël zijn oudste en zijn jongste zoon. Beide jongens werden als een bouwoffer ingemetseld. De god Baäl vraagt om mensenoffers.
De laatste stap naar de totale overheersing van een samenleving is het opofferen van de toekomst. Wie de jeugd heeft, heeft de toekomst. Tenzij de jeugd geen toekomst meer heeft. Het is de ultieme vorm van de cancel culture. In elke dictatuur wordt de stap gezet van onderdrukking naar vervolging. Voorbeelden te over, in de geschiedenis en in dag van vandaag. Ik meen echter te zien dat ook in niet-dictatuur een cultuur van onbarmhartigheid aanwezig kan zijn. Een cultuur waar de dood als uitkomst wordt gezien. Dan ziet men het leven als voltooid.
En er zijn meer vormen om de toekomst teniet te doen. De ontwrichting van de economie leidt tot werkloosheid, armoe, stress en gezondheidsproblemen. Voor zeer velen is het toekomstperspectief in enkele maanden radicaal gewijzigd. Wereldwijd.
Het is een biologisch principe dat de fitste, dat is degene die het meest is aangepast, overleeft. En als ik heerser van de wereld zou zijn en mijn leefomgeving in ogenschouw neem, dan is de conclusie dat er teveel mensen op deze aardbol zijn, gemakkelijk te trekken. Want mensen veroorzaken klimaatproblemen. En barmhartigheid zit niet in onze leefomgeving. Die zit alleen in mensen. Of niet. *)
Deze laatste kracht resulteert in het afdanken van gebruiksvoorwerpen.
6. Tot besluit
De profeet Elijah hield het volk een keuze voor: welke Heer wil je volgen?
Tien jaar geleden hadden we de Mexicaanse griep. Nieuwsitems uit die tijd lijken sprekend op die van onze tijd. Er is een belangrijk verschil met die tijd: angst. En angst is een irrationeel begrip. Angst wordt alleen beteugeld door autonomie, een van de drie psychologische basisbehoeften van de mensen. Autonomie is niet hetzelfde als doen wat je zelf wilt. Autonomie bestaat bij de gratie van grenzen. Maar waar die grenzen worden overschreden, daar is de vrijheid in het gedrang. Dan moeten we ons daar zorgen over maken. Veel zorgen.
Structurele sociale onveiligheid heet in het dagelijks leven pesten. Het komt voor in elke school en op de werkvloer. Het komt voor waar mensen samenleven en samenwerken. Wie bovenaan de pikorde staat, is het meest veilig. En precies de bovengenoemde krachten zijn in een dergelijke giftige omgeving te herkennen. Wat in het klein gebeurt, gebeurt dus ook in het groot.
*zie https://www.youtube.com/watch?v=1qytoiYQ8Wc&list=WL&index=7&t=3s vanaf ong. 5.00 min. Offer aan de goden.
De dagen van Elijah is een metahistorisch boek over de tijd van Elijah en de onze dagen. Geschiedenis is vervulde profetie. Duidelijk wordt dat profetische patronen ook in de Bijbelse vertellingen aanwezig is. Op deze site zijn de schema’s te downloaden en plaatst de auteur af en toe nieuwe, aanvullende artikelen.
